Η έννοια του πολίτη και της πόλης στον Αριστοτέλη

 Στο άρθρο αυτό, θα ασχοληθούμε με τον ορισμό του πολίτη και της πόλης. Θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τα χαρακτηριστικά της πόλης και τι είναι αυτό που την καθορίζει ως τέτοια και πως καθορίζεται ο πολίτης στα πλαίσια αυτής. Ακολουθώντας τη συλλογιστική πορεία του Αριστοτέλη,θα ξεκινήσουμε με τον ορισμό του πολίτη και της πόλης. «Πολίτης δ΄απλώς ουδενί των άλλων ορίζεται μάλλον η τω μετέχειν κρίσεως και αρχής» (Πολ. Κεφ.3).

Πολίτης είναι αυτός που μετέχει στην εξουσία της πόλης. Σε αυτό το σημείο θα κάνουμε μια μετάβαση στο πρώτο βιβλίο των πολιτικών για να προσδώσουμε ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά στον πολίτη. Στο βιβλίο αυτό αναφέρεται ότι μόνο στα πλαίσια της πόλης ο πολίτης είναι αυτάρκης (Wolfagng Kullman). Για τον Αριστοτέλη,  ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώον. 

Τι θα πει αυτό; Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος εκ φύσεως ρέπει προς την κοινωνικότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα στην αριστοτελική σκέψη η πόλη να θεωρείται μια φυσική οντότητα, αναφερόμαστε δηλαδή στη φυσικότητα της πόλης και της γένεσης της.

Σύμφωνα με τον παραπάνω συλλογισμό και ο θεσμός του οίκου είναι φυσικός διότι είναι δεδομένος από τη φύση. Η ύπαρξη του οίκου βασίζεται σε δύο εκ φύσεως σχέσεις ανισότητας : δεσπότη και δούλου, ανδρός και γυναικός. Για τον φιλόσοφο η ανισότητα υπάρχει εκ φύσεως. Όπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια, η ισότητα υπάρχει ανάμεσα στους ίσους και η ανισότητα στους άνισους. Αρχικά θα αναφερθούμε στη σχέση δούλου και δεσπότου, μια σχέση εξουσίας άρχοντος και αρχόμενου. Τα δύο μέρη της σχέσης αυτής συνδέονται με το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Στο σημείο αυτό μπορούμε να πούμε ότι ο Αριστοτέλης νομιμοποιεί την πολιτική σχέση που αναπτύσσεται  ανάμεσα σε δεσπότη και δούλο. Η νομιμοποίηση αυτή γίνεται με την απόδοση της σχέσης εξουσίας και παραγωγής που αναπτύσσεται στη φύση. Ο δούλος είναι κτήμα του πολίτη και έμψυχο όργανον  του, είναι κάτι σαν μέρος του σώματος του. Ο δούλος είναι ένα πρακτικόν όργανον για πρακτικές δραστηριότητες δηλαδή, δεν είναι ποιητικόν όργανον, δεν παράγει δηλαδή. Ο δούλος πολύ απλά είναι ένα εργαλείο.

    Ας περάσουμε τώρα στη σχέση ανδρός και γυναικός. Αυτή η σχέση βασίζεται στο ένστικτο της αναπαραγωγής. Οι άνθρωποι, έλκονται εκ φύσεως από το έτερο και σχηματίζουν τον οίκο, την πρώτη μορφή κοινωνικής συνύπαρξης. Κύριος του οίκου είναι ο άντρας όμως , άρα έχει εξουσιαστική θέση απέναντι στη γυναίκα, πάλι σχέση ανισότητας. Αυτό έχει επιπτώσεις και στην πολιτική ζωή καθώς, οι γυναίκες δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα.

  Για να ορίσουμε τον πολίτη ορθά, θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε την πόλη καλύτερα. Για το λόγο αυτό θα παραθέσουμε ποιες είναι, κατά τον φιλόσοφο, οι ειδοποιός διαφορές της πόλης.

 Η πρώτη ειδοποιός διαφορά είναι ο τρόπος με τον οποίο δομείται η πόλη. Όπως προαναφέρθηκε, η πρώτη μορφή κοινωνικής συγκρότησης είναι ο οίκος. Τι είναι ο οίκος; Είναι η ένωση ενός άνδρα και μίας γυναίκας για τη δημιουργία απογόνων. Στα πλαίσια του οίκου ζει και ο δούλος όπου αναλαμβάνει το πρακτικό μέρος που αναφέραμε σε προηγούμενη παράγραφο. Έπειτα έχουμε την κώμη. Κώμη είναι συνένωση οικιών, οικογενειών δηλαδή, για την κάλυψη αναγκών που είναι πέρα από τις δυνατότητες του οίκου. Πιο συγκεκριμένα, είναι ένωση ομογάλακτων οικιών. Τι θα πει αυτό. Αυτό σημαίνει ότι,  πρόκειται για  οικίες με κοινή καταγωγή. Η συνένωση των κωμών αποτελεί την ολοκληρωμένη, πολιτική κοινωνία η οποία είναι αρκετά μεγάλη έτσι ώστε να παρέχει αυτάρκεια στους πολίτες της και την ευζωία (ευ ζην) δηλαδή, την ευδαιμονία, το ύψιστο αγαθό. Όπως θα δούμε στη συνέχεια η μεγάλη έκταση της  πόλης είναι εξαιρετικά βαρύνουσας σημασίας για το φιλόσοφο.

   Ας περάσουμε τώρα στη δεύτερη ειδοποιό διαφορά. Είναι το πολίτευμα – πολιτεία. «Η δε πολιτεία των την πόλιν οικούντων εστί τάξεις τις » Τι θα πει αυτή η έκφραση.Θα πει ότι πολιτεία, πολίτευμα δηλαδή, είναι η μορφή διαταγμένης ευρυθμίας που θεσπίζεται από τους κατοίκους της πόλης, για την οργάνωση της.

  Τρίτη και τελευταία  ειδοποιός διαφορά της πόλης είναι το τελικόν αίτιον της, ο σκοπός της. Ποιο είναι αυτό το  αίτιο;  Αναφέρθηκε και σε προηγούμενες  για το ποιο είναι αυτό το αίτιο. Είναι το ευ ζην των πολιτών, η ευδαιμονία. Το ευ ζην αποτελείται από την ηθική και πνευματική δραστηριότητα. Αυτός ειναι ο σκοπός της πόλης. Το ανώτατο αγαθό στο οποίο αποσκοπά η πόλη. Σε αυτό το σημείο, είμαστε σε θέση να μελετήσουμε ξανά την τελεολογική αντίληψη των πραγμάτων του Αριστοτέλη. Τα πάντα έχουν ένα σκοπό,όλα γίνονται για ένα λόγο. Η πολιτική κοινωνία δεν εξαιρείται από τον κανόνα. Από τη στιγμή της συγκρότησης της και στη συνέχεια, παρατηρούμε μια αιτιοκρατία στην ζωή της κοινωνίας διατυπωμένη ντετερμινιστικά από το φιλόσοφο. Τη θεωρεί δεδομένη. Απαραίτητη  συνθήκη για την επίτευξη της ευδαιμονίας είναι η αυτάρκεια όπως έχουμε αναφέρει ξανά σε προηγούμενο σημείο της εργασίας.

  Στην Αριστοτελική θεώρηση των πραγμάτων υπάρχει και το κινούν αίτιον, για το οποίο μας μιλά στα Φυσικά του. Στα Πολιτικά του όμως, δεν υπάρχει λόγος να αναφερθεί σε κάποιο κινούν αίτιο , δηλαδή τη δίνει την πρώτη κίνηση για να κινηθεί η κοινωνία, στην περίπτωση που μελετούμε. Και δεν υπάρχει λόγος γιατί όπως ειπώθηκε σε προηγούμενη ενότητα ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ον, άρα και η πόλη είναι μία φυσική ύπαρξη όποτε αναγκαστικά το κινούν αίτιο είναι η ίδια φύση. Εξάλλου, ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ο άνθρωπος εκτός πολιτικής κοινωνίας για να επιβιώσει πρέπει να είναι ή θεός ή θηρίο.

    Ας επιστρέψουμε όμως στο τελικό αίτιο, το ευ ζην, το ανώτατο αγαθό που αποσκοπεί η πόλη . Όπως μας αναφέρει ο Ψυχοπαίδης, ο Αριστοτέλης, εν αντιθέσει με τους προηγούμενους από αυτόν φιλοσόφους αναζητεί τα δεδομένα που άλλοι παραμέλησαν. Το δεδομένο, αναφέρεται σε ένα σχήμα αιτιών και «επιβεβαιώνεται» ως αποτέλεσμα γενικά αποδεκτής εμπειρίας. Την κίνηση αιτίας- δεδομένων  προσπαθεί να τη σκεφτεί ως σκοπό, και ο σκοπός είναι το αγαθόν κάθε πράγματος , η αλήθεια η οποία δεν είναι αφηρημένη ιδέα αλλά σκοπός.Και τι είναι ο σκοπός; Σκοπός είναι το άριστον σε ένα όλον, δεν ταυτίζεται με το όλον διότι κάποια διάταξη του όλου μπορεί να το οργανώνει με τρόπο έτσι ώστε να το απομακρύνει από το σκοπό του. Το άριστον συμπίπτει με τη συνειδητή  οργάνωση της ολότητας με το σκοπό που τη χαρακτηρίζει. Ποιο είναι το υψηλότερο αγαθό; Η ευδαιμονία. Πως πραγματώνεται αυτή; Πραγματοποιείται ως αποτέλεσματης ενεργοποίησης της ανθρώπινης ψυχής κατ'αρετήν. Σκοπός δηλαδή, της πολιτικής είναι να καθιστά τους πολίτες αγαθούς για ενάρετες πράξεις. Σκοπός της πολιτείας είναι ο ολοκληρωμένος και αυτάρκης βίος. Αυτή η μορφή συνίσταται στο ζην ευδαιμόνως και καλώς.

   ΄Αυτό που συμπαιρένουμε από την έρευνα του Ψυχοπαίδη είναι ότι στην πολιτική σκέψη  του Αριστοτέλη είναι πολύ σημαντικό να διαχωρίσουμε το μέρος από το όλο. Όπως γνωρίζουμε, για το φιλόσοφο το όλον αποτελείται πολλά μέρη. Έτσι, η κοινωνία, η πόλη, είναι το όλο και οι πολίτες τα μέρη της. Σκοπός της πολιτικής είναι να διαμορφώσει  τους πολίτες με τρόπο έτσι ώστε να δρουν ενάρετα και να συνεισφέρουν στο καλό της πόλης με αποτέλεσμα να εξασφαλιστεί και η προσωπική τους ευδαιμονία. Διότι είναι γνωστό από προηγούμενη ενότητα ότι η ευδαιμονία του ανθρώπου εξασφαλίζεται μόνο στα πλαίσια της πόλης. Το τι θεωρείται ενάρετος πολίτης και

 ενάρετη πράξη θα το αναλύσουμε σε επόμενη ενότητα πιο διεξοδικά.

   Ας επιστρέψουμε τώρα στον ορισμό του πολίτη αφού  πλέον, έχουμε καλύψει επαρκώς το τι είναι η πόλη στην αριστοτελική σκέψη. Με βάση τον ορισμό που δώσαμε νωρίτερα και την έρευνα του Ψυχοπαίδη, πολίτης είναι αυτός που μετέχει στην άσκηση της εξουσίας. «Πολίτης δεν μπορεί να οριστεί άλλος παρά αυτός που συμμετέχει στην δικαστική εξουσία και στη διακυβέρνηση, ένας υπόδουλος δεν είναι πολίτης. Ο πολίτης γεννιέται πολίτης και ο δούλος γεννιέται δούλος, το πολιτικό ιδεώδες προϋποθέτει πολιτική συμμετοχή σε μια αρχή ισοτίμων και ελευθέρων πολιτών». Βέβαια, σχέση μεταξύ ισοτίμων δε σημαίνει ίσες εξουσίες το καθένα έναντι των άλλων. Η πόλη διατηρείται ως ολότητα διότι είναι σύνολο πολιτών που περιβάλλονται με εξουσίες. Η εξουσία του πολίτη εξαρτάται από την αρετή του. Και η πόλη συντίθεται από διαφορετικά στοιχεία ανόμοια μεταξύ τους ( σε αυτό το σημείο επανερχόμαστε στο ζήτημα που θίξαμε στην προηγούμενη παράγραφο) και χαρακτηριζόμενα από διαφορετικές μορφές αρετής. Για τον Αριστοτέλη λοιπόν,  ο πολίτης είναι άρχοντας αλλά και αρχόμενος ταυτόχρονα και οι αρετές της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης και άλλες πολλές μετέχουν στις δύο παραπάνω ιδιότητες του πολίτη. Έτσι, η αρετή της ανδρείας υπάρχει και στον άρχοντα που πρέπει να υπερασπίζεται τον οίκο του , την πόλη του κλπ. Υπάρχει και στον αρχόμενο ο οποίος οφείλει να έχει υπηρετική ανδρεία. Ο διαχωρισμός οφείλεται σε έναν άλλο διαχωρισμό που κάνει ο φιλόσοφος σε έλλογον μέρος και σε άλογον μέρος της ψυχής. Το άλογον μέρος με τη σειρά του χωρίζεται σε επιθυμητικόν και ορεκτικόν.                  

Με αφορμή την αναφορά που μόλις κάναμε θα προσθέσουμε ορισμένα στοιχεία για τη σχέση ανάμεσα σε δεσπότη και δούλο.  Αυτή η σχέση ανισότητας και εξουσίας που διαδραματίζεται ανάμεσα στα δύο αυτά υποκείμενα είναι βασισμένη, όπως ειπώθηκε νωρίτερα, στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης.Αυτή η σχέση εξουσίας είναι ταυτόσημη με κάθε πολιτική εξουσία. Ουσιαστικά,αποδίδει στη φύση αυτή τη σχέση εξουσίας και παραγωγής και τη νομιμοποιεί. Ο δούλος είναι έμψυχο κτήμα του δεσπότη. Καλό είναι όμως να προσθέσουμε το εξής ότι, η δουλεία στην Ελλάδα δεν είχε πάρει την τόσο άθλια μορφή που είχε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.Υπήρχε κάποιο κοινό συμφέρον από τη σχέση αυτή, η αυτοσυντήρηση. Συγκεκριμένα,δεν αποκλείει και τη φιλία, ανθρώπινη σχέση

δηλαδή μεταξύ αφέντη και δούλου, καθώς κι οι δυο είναι άνθρωποι. Επιπλέον, όπως θα δούμε παρακάτω στο ιδανικό, κατά τον Αριστοτέλη πολίτευμα,ο δούλος θα πρέπει να ευελπιστεί στην απελευθέρωση του.Συμπερασματικά, σε αυτήν την ενότητα αναλύσαμε τον πολίτη και την πόλη. Πόλη είναι συνένωση των κωμών, δηλαδή των ομογάλακτων οικείων. Έχει πολίτευμα, δηλαδή, μορφή διαταγμένης ευρυθμίας και έχει ως σκοπό την ευδαιμονία των πολιτών της. Πολίτης, είναι ο ελεύθερος άνθρωπος που μετέχει στην άσκηση εξουσίας (δικαστικής) και στη διακυβέρνηση, και είναι ταυτόχρονα άρχοντας κι αρχόμενος.

Τσιούμας Φώτης

Φοιτητής του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου