Jean-Jack Rousseau: Η ρεπουμπλικανική πολιτεία

Ο πολίτης της Γενεύης στοχάζεται τη Δημοκρατία

«Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, μα παντού είναι αλυσοδεμένος.» -Κ.Σ., σσ.40

   Με την παραπάνω πρόταση ο φιλόσοφος μας εισάγει στο κοινωνικό του συμβόλαιο. Ζητούμενο είναι να δημιουργηθεί ένα ενιαίο σώμα, την πόλη ή πολιτεία, όπου ο καθένας συνενώνεται με τους άλλους και ταυτόχρονα θα υπακούει μόνο στον εαυτό του και θα παραμένει ελεύθερος όπως πριν. Βασική προϋπόθεση για τη συγκρότηση αυτού του σώματος είναι η καθολική απαλλοτρίωση κάθε ατόμου και όλων των δικαιώματων του στην κοινότητα, σε αυτό το νέο ηθικό και συλλογικό σώμα.

«Αυτό το δημόσιο πρόσωπο (personne publique), που διαμορφώνεται από την ένωση όλων των άλλων προσώπων, έπαιρνε άλλοτε το όνομα πόλη (Cité) και παίρνει σήμερα το όνομα πολιτεία (République) ή πολιτικό σώμα (corps politique), το οποίο αποκαλείται από τα μέλη του κράτος, όταν είναι παθητικό, κυρίαρχος όταν είναι ενεργητικό, ισχύς όταν συγκρίνεται με τα όμοιά του. Όσον αφορά τα ίδια τα μέλη του, παίρνουν συλλογικά το όνομα του λαού και ονομάζονται κατά περίπτωση πολίτες ως μέλη της πολιτείας ή συμμέτοχοι στην κυρίαρχη εξουσία και υπήκοοι ως υποκείμενοι στους νόμους του κράτους.» -Κ.Σ., σσ.54-55

«Δύο αιτίες συμβάλλουν πάντα στην παραγωγή κάθε ελεύθερης πράξης. Η μια είναι ηθική: η θέληση, που αποφασίζει την πράξη. Η άλλη φυσική: η δύναμη που την εκτελεί.»

  Αυτό που παρατηρούμε στον ορισμό που δίνει για το πολιτικό αυτό σώμα ο Rousseau, είναι η σχεσή εξουσιας που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο όψεων του ίδιου όμως προσώπου, το λαό. Αυτό είναι όμως που το καθιστά δημοκρατικό. Μπορεί να περιέχει το στοιχείο του ολοκληρωτισμού όσον αφορά την συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα μόνο πρόσωπο (επιρροή από το κράτος Λεβιάθαν του Thomas Hobbes) αλλά είναι εξουσίες που εκπορεύονται αυτό  και επιβάλλονται σε αυτό ταυτόχρονα, το οποίο μάλιστα είναι ένα συλλογικό υποκείμενο. Υπακούει απόλυτα στους νόμους που αυτό ψήφισε. Οι εξουσίες δε διαχωρίζονται στο Rousseau, όπως στο Montesquiue (νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική) αλλά, είναι διακριτές λειτουργείες του ίδιου προσώπου. 

 Για το φιλόσοφο, οι αποφάσεις τις πλειοψηφίας δεν ανταποκρίνονται παντα στο συμφέρον της πολιτείας αλλά στο συμφέρον των πολλών. Βασική αρχή της ρεπουμπλικανικής πολιτείας του είναι η Γενικη Βούληση ( volonte générale). Οι αποφάσεις της πολιτείας πρέπει να διαπνέονται από τη Γενική Βούληση, που αποσκοπεί στο γενικό συμφέρον. Ακόμη και η ομοφωνία μπορεί να μην ανταποκρίνεται στο γενικό καλό. Αντιθέτως, η Γενική Βούληση δε λαθεύει ποτέ. Σε αυτό ο Ρουσσώ είναι κατηγορηματικός.

  Ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται ότι η άμεση δημοκρατία στα πλαίσια ενός κράτους είναι δύσκολο να λειτουργήσει λόγω της έκτασης του. Μόνο θεοί θα μπορούσαν να το επιτύχουν όπως λέει αλλά, οι άνθρωποι δεν είναι θεοι. Το ιδανικό γιάυτόν πολίτευμα είναι η αιρετή αριστοκρατία, η καθαυτό αριστοκρατία όπως τη χαρακτηρίζει. Το θετικότερο αυτής της αριστοκρατίας είναι ότι οι άρχοντες είναι λίγοι, προέρχονται από εκλογές που για διάφορους λόγους όπως η μόρφωση η πείρα κλπ αποτελούν εγγυήσεις ότι θα κυβερνήσουν σωστά οι εκλεγμένοι. Ποια η διαφορά όμως από το κοινοβούλιο; Πολλές. Θα παραθέσω ένα μέρος της κριτικής του στον κοινοβουλευτισμό της Μεγάλης Βρετανίας :

«Ο αγγλικός λαός πιστεύει πως είναι ελεύθερος. Γελιέται πάρα πολύ. Δεν είναι ελεύθερος, παρά μόνον όσο γίνονται οι εκλογές των μελών του κοινοβουλίου. Μόλις οι εκλογές τελειώσουν γίνεται μονομιάς δούλος –δεν αξίζει τίποτε πια. Τις λίγες στιγμές που είναι ελεύθερος, χρησιμοποιεί την ελευθερία του με τέτοιο τρόπο που, στ’ αλήθεια, αξίζει να τη χάσει.» Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο.

Στον κοινοβουλευτισμό γίνεται εκχώρηση της εξουσίας από το λαό στους υποψηφίους, οι οποίοι ήταν ιδιοκτήτες. Οι μη ιδιοκτήτες αποκλείονται από τα πολιτικά ζητήματα. Στη ρουσσωική αιρετη αριστορατία ο λαός δεν αναπτύσσει σχέση εκχώρησης εξουσίας αλλά, μία σχέση εντολής. Η λαϊκη εντολή πραγματώνεται στα πλαίσια της αριστοκρατίας. Υπάρχει και δυνατότητα ανακλητότητας. Ο λαός δε σταματάει ποτέ να είναι κυρίαρχος. Το μόνο ιστορικό παράδειγμα της ρουσσωικής δημοκρατίας είναι η Παρισινή Κομμούνα το 1871,ουσιαστικά πρόκειται για εργατική επαναστατική κυβέρνηση, που όμως διήρκεσε μόλις λίγες εβδομάδες. Η κατάληξη της ήταν γεμάτη φρικαλεότητα καθώς, η γαλλική αστική τάξη, η άρχουσα τάξη δηλαδή την κατέπνιξε στο αίμα. Επρόκειτο για μία απάντηση της άρχουσας τάξης με ιδιαίτερο μίσος μπρόστα στον κίνδυνο απώλειας της εξουσίας της.

 Από την πολιτεία του ο Ρουσσώ έχει αποκλείσει τις παλιές θρησκείες. Ο χριστιανισμός θεωρείται φιλειρηνική θρησκεία και δεν ανταποκρίνεται στην πολιτεία που πρέπει να διαθέτει ένα ισχυρό οπλιτικό μέρος για να αμύνεται απένατι στα εχθρικά κράτη που θα θέλουν να κυριαρχησουν σε βάρος της πολιτείας. Αυτή η αρχή του οπλιτικού συναντάται στο έργο του Μακιαβέλι (Ηγεμόνας) και του Σπινόζα (Πολιτική Πραγματεία), εξέχουσες προσωπικότητες του ρεπουμπλικανισμού. Ο Ρουσσώ αναγνωρίζει την ανάγκη ύπαρξης μια Πολιτικής Θρησκείας, με σκοπό να διαμορφώσει το δημοκρατικό ήθος των πολιτών. Τα δογματα αυτής της θρησκείας, θα πρέπει καλύτερα να ονομάσουμε συναισθήματα κοινωνικότητας, χωρίς τα οποία δε θα μπορεί κάποιος να είναι και καλός πολίτης και πιστός υπήκοος ταυτόχρονα. Τα δόγματα πρεπει να είναι απλά και κατανοητά και να μην προωθούν τη μισαλλοδοξία, κάτι που χαρακτήριζε τις παλιές θρησκείες.

 Να σημειώσουμε, ότι ο Rousseau όταν κλήθηκε να διαμορφώσει το Σύνταγμα της Κορσικής και της Πολωνίας, δεν προσπάθησε να εφαρμόσει τη δική του θεωρία.

 Τέλος, θα αναφερθούμε στο ρόλο του νομοθέτη-παιδαγωγού. Ο νομοθέτης-παιδαγωγός στο έργο του Ρουσσώ είναι κάτι σαν από μηχανής θεός.  «Ο νομοθέτης είναι ένας εξαίρετος άνθρωπος στο κράτος από κάθε άποψη: όχι μόνο λόγω της ευφυΐας του αλλά και εξαιτίας της λειτουργίας του, η οποία ξεχωρίζει από το έργο του άρχοντα και από της κυριαρχίας» Κ.Σ.

  Ο νομοθέτης, αναλαμβάνει να θεσπίσει τους νόμους της κοινωνίας και να μεταμορφωσει τους ανθρώπους από μονάδες στα μέρη ενός όλου. Ο νομοθέτης πρεπει να έχει πλήρη επίγνωση του λαού που απευθύνεται (επιρροή απο το έργο του Montesquieu, Το Πνεύμα των Νόμων). Μόλις τελειώσει το έργο του ο νομοθέτης αποσύρεται και απομακρύνεται απο την κοινωνία. Ο νομοθέτης δεν πρέπει να είναι μέλος της κοινωνίας. Όσον αφορά το ρόλο του παιδαγωγού το αναλύει διεξοδικά στο βιβλίο του Αιμίλιος.

  Ο Jean-Jacques Rousseau, ο πολίτης της Γενεύης όπως αποκαλείται έχει χαρακτηριστεί ιδιόμορφη προσωπικότητα από πολλούς και μάλλον απόλυτα φυσιολοικά όπως είδαμε. Χαρακτηριζεται από μία παραδοξολογία. Θα τελειώσω εδω το άρθρο με μια φράση του φιλοσόφου από τον Αιμίλιο:

«Θα προτιμούσα να είμαι ένας άνθρωπος των παράδοξων παρά ένας άνθρωπος των προκαταλήψεων»

Φώτης Τσιούμας

Φοιτητής του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου