Jean-Jacques Rousseau: Κοινωνίες Ανισότητας και Εκμετάλλευσης

   Στις 28 Ιουνίου του  1712 γεννιέται στη Γενεύη ο Jean-Jacques Rousseau. Εκ των κορυφαίων στοχαστών την εποχή του Διαφωτισμού, συγκεκριμένα εκπρόσωπος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Έχοντας χάσει τη μητέρα του από τη γέννηση του και παραμελημένος από τον πατέρα του το 1728 ξεκινάει τις περιπλανήσεις του κι έτσι γνωρίζει τη Mme De Warens στο Παρίσι, γνωριμία καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη του φιλόσοφου.
Το 1750 κερδίζει το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό της ακαδημίας της Dijon, συγγράφοντας το Λόγο περί επιστημών και τεχνών κι έτσι εισέρχεται στην  κοινότητα των στοχαστών. Αποτελεί κι αυτός συγγραφέας της Εγκυκλοπαιδείας, γράφοντας  το 1755 ένα λήμμα για την Πολιτική Οικονομία. Σημαντικότερα από τα έργα του είναι: Λόγος περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων (1755) Περί του Κοινωνικού Συμβολαίου, Αιμίλιος (1762). Αποσύρεται στο Ermenonville, όπου και πεθαίνει ξαφνικά στις 2 Ιουλίου 1778.  

  Ο Rousseau είναι ένας από τους υποστηρικτές του ρεπουμπλικανισμού, η αλλιώς δημοκρατισμού, την αντίπαλη πολιτική θεωρία του φιλελευθερισμού. Ο φιλελευθερισμός έχει ως πολιτικό «όχημα» τον  κοινοβουλευτισμό και το κράτος (έθνος-κράτος), δηλαδή τον αστικού τύπου δημοκρατίας με σκοπό την προστασία του ατόμου-ιδιοκτήτη, όπως αυτός περιγράφεται από τον John Locke στο έργο του «Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως». Ο κοινοβουλευτισμός λανθασμένα ταυτίζεται με τη δημοκρατία, σύγχυση που αποτελεί επίτευγμα της κυρίαρχης ιδεολογίας. Ο θεσμός του κοινοβουλίου στην αφετηρία του δεν ήταν δημοκρατικός, λειτουργούσε στα πλαίσια της μοναρχίας και δικαίωμα συμμετοχής είχαν μόνο οι ιδιοκτήτες. Ο ρεπουμπλικανισμός απεναντίας, τίθεται υπέρ ενός κράτους-κοινότητας, όπως περιγράφει και ο Rousseau, θα το δούμε και στη συνέχεια, μια πολιτείας που αποτελεί ταυτοχρόνως το δημιούργημα και το δημιουργό του λαού. Για το ρεπουμπλικανισμό η πολιτική δεν είναι αντιμετώπιση κρίσιμων ζητημάτων της κοινωνίας αλλά τρόπος ζωής. Τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά κι αντιθέσεις με το φιλελευθερισμό θα τα αναλύσουμε σε επόμενη παράγραφο πιο διεξοδικά.

  Ο Rousseau συγκαταλέγεται στους θεωρητικούς του Κοινωνικού Συμβολαίου. Υποστηρίζει κι αυτός ότι υπήρχε μια προ-πολιτική κατάσταση, η φυσική κατάσταση  όπου διέποταν από το φυσικό δίκαιο.  Ο Rousseau, εν αντιθέσει με άλλους υποστηρικτές του κοινωνικού συμβολαίου, δεν αποδίδει κοινωνικά χαρακτηριστικά στον φυσικό του άνθρωπο. Τον αποκαλεί «αγαθό άγριο». Για το φιλόσοφο, ο άνθρωπος δεν είναι εκ φύσεως κακός. Η μετάβαση στην πολιτική κοινωνία είναι αυτή που φθείρει τον άνθρωπο. Ο αγαθός άγριος μένει στα δάση ελεύθερος. Μόνο μέσα στη φύση είναι ελεύθερος ο άνθρωπος για το φιλόσοφο. Ο φυσικός άνθρωπος δεν έχει αναπτύξει ούτε την ομιλία, το πως την επινόησε παραμένει άγνωστο και στο στοχαστή. Ένα από τα χαρακτηριστικά του φυσικού ανθρώπου είναι ο «οίκτος» (pitié), δηλαδή το αίσθημα  αυτό που μετριάζει την αγάπη για τον εαυτό του και βοηθά στην διατήρηση του συνόλου. Ουσιαστικά, ο άνθρωπος βλέποντας τους άλλους ανθρώπους να μην μπορούν να ανταπεξέλθουν στην αγριότητα της φύσης, βάζει τον εαυτό του στη θέση τους, κι έτσι αυτό το αίσθημα διασφαλίζει την κοινωνικότητα του ανθρώπου που από τη φύση του είναι ελάχιστη. Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό του φυσικού ανθρώπου, είναι η προαναφερθείσα  «αγάπη για τον εαυτό του» (amour pour soi), δηλαδή το αίσθημα αυτοσυντήρησης του, χαρακτηριστικό που απαντάται σε όλα τα ζώα. Τέλος, ο άνθρωπος είναι προικισμένος από τη φύση με την ικανότητα της φαντασίας  και της τελειοποιησιμότητας (perfectibilité),  δηλαδή την ικανότητα του ανθρώπου να βελτιώνεται συνεχώς.

   Ο φυσικός άνθρωπος αρχίζει σιγά σιγά να συναθροίζεται με τους όμοιους και να σχηματίζουν μικρούς οικισμούς αφού πρώτα είχαν αρχίσει τη μόνιμη εγκατάσταση σε ένα τόπο διαμονής. Σε αυτό το σημείο συναντάμε μια καθοριστικής σημασίας επανάσταση, το θεσμό της ιδιοκτησίας. Η ιδιοκτησία, τοποθετούμενη στο μεταίχμιο φυσικής κατάστασης και πολιτικής κοινωνίας, είναι η γενεσιουργός αιτία των συγκρούσεων μεταξύ των ανθρώπων έκτοτε έως και σήμερα. Οι δύο τέχνες που επιτάχυναν αυτήν την επανάσταση είναι η μεταλλουργία και η γεωργία. Τα δεινά της ανθρωπότητας ξεκινούν από τη στιγμή που οι άνθρωποι έχουν ανάγκη ο ένας τον άλλο και αντιλαμβάνονται τη δυνατότητα συσσώρευσης. Η καλλιέργεια της γης γέννησε την ανάγκη για τη διανομή της, και οι πρώτοι κανόνες ιδιοκτησίας είναι και οι πρώτοι κανόνες δικαίου.

«Ο πρώτος που έχοντας περιφράξει ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει: Αυτό είναι δικό μου, και βρήκε ανθρώπους αρκετά αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο πραγματικός ιδρυτής της πολιτικής κοινωνίας. Από πόσα εγκλήματα, πολέμους, φόνους, από πόσες αθλιότητες και αίσχη θα είχε απαλλάξει το ανθρώπινο γένος εκείνος που, ξεριζώνοντας τους πασσάλους ή σκεπάζοντας το χαντάκι, θα φώναζε στους συνανθρώπους του: «Μην ακούτε αυτόν τον αγύρτη. Χαθήκατε αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους και η γη δεν ανήκει σε κανέναν.»  -Λόγος για την Ανισότητα, σ. 113

 Αυτή η επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα μία εμπόλεμη κατάσταση ανάμεσα στο δίκαιο του ισχυρότερου και το δίκαιο του πρώτου κατέχοντος. Αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης ήταν το  εκμεταλλευτικό κοινωνικό συμβόλαιο που προτάθηκε από τους πλούσιους στους φτωχούς. Αυτό το συμβόλαιο προέβλεπε την ένωση των ατόμων κάτω από μία ανώτατη εξουσία με σκοπό την προστασία από κοινούς εχθρούς και μία σοφή διακυβέρνηση που θα διασφαλίζει την ομόνοια ανάμεσα στους ανθρώπους. « Όλοι έτρεξαν προς τα δεσμά τους πιστεύοντας πως εξασφάλιζαν την ελευθερία τους.» -Λ.Α., σ.129»

  Στα πλαίσια της πολιτικής κοινωνίας  ο άνθρωπος πλέον χαρακτηρίζεται από τη φιλαυτία (amour propre) δηλαδή,  ένα παθολογικό αίσθημα που προτάσσει το ατομικό συμφέρον έναντι του συλλογικού και έχει ως αποτέλεσμα την αλλοτρίωση, την αποξένωση ανθρώπου δηλαδή από την κοινωνία. Αυτά τα χαρακτηριστικά συμπληρώνουν το προφίλ της λεγόμενης μπουρζουαζίας (bourgeois =αστός). Ο Rousseau ασκεί δριμύτατη κριτική στους ανθρώπους της εποχής του, στον καπιταλισμό και στην ανερχόμενη αστική τάξη. Ασχέτως αν η ύπαρξη της φυσικής κατάστασης ανταποκρίνεται ή όχι στην πραγματικότητα, ο φιλόσοφος εντοπίζει την αρνητική όψη του θεσμού της ιδιοκτησίας και τις συνέπειες της. Με την κοινωνιολογική οπτική φανερώνεται αυτή η αναγωγή που κάνει από τις σχέσεις ιδιοκτησίας σε οικονομικές και πολιτικές σχέσεις. Η θεσμοθέτηση της ιδιοκτησίας καθορίζει τις σχέσεις παραγωγής και τις σχέσεις εξουσίας.

  Οι θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου και φυσικού δικαίου στις μέρες μας θεωρούνται ξεπερασμένες. Ουσιαστικά, πρόκειται για θεωρίες που αντιτίθενται στο θεϊκό δίκαιο, που θεμελίωνε την «ελέω θεού» μοναρχία και προσπαθούν να αποδείξουν ότι η συγκρότηση της κοινωνίας είναι ανθρώπινο δημιούργημα κι όχι θεϊκό. Ανταποκρίνονται στο πνεύμα της εποχής του Διαφωτισμού, ένα πνεύμα ενάντια στην  καταπίεση της εκκλησιαστικής εξουσίας, πιο συγκεκριμένα της παπικής εκκλησίας. Οι φιλόσοφοι αποτελούν κι αυτοί παιδιά της εποχής τους και παράγουν τέτοιες θεωρίες. Πάντως, κριτική ασκήθηκε και την εποχή εκείνη σε αυτές τις θεωρίες, συγκεκριμένα ο David Hume στο Πρωταρχικό Συμβόλαιο απορρίπτει τη συμβολαιακή θεωρία και μιλά για επιβολή ισχυρότερων ομάδων πάνω στις πιο αδύναμες. Γενικά, εύκολα κάποιος παρατηρώντας τη μετάβαση από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση θα μπορούσε να την παρομοιάσει με την πτώση των πρώτων ανθρώπων απο τον Παράδεισο όπως περιγράφεται στη Βίβλο. Είναι μια κριτική που έχει ασκηθεί στο στοχαστή δικαιολογήμενα, αν λάβει κανείς υπ'όψιν το έντονο παραμυθικό στοιχείο στο λόγο του Rousseau. Για τον ίδιο, όπως θα έγινε αντιληπτό, η μετάβαση στην πολιτική κοινωνία αποτελεί αρνητική έκβαση για τον άνθρωπο. Δεν προτείνει όμως  επιστροφή στη φυσική κατάσταση. Το θεωρεί ακατόρθωτο. Τη λύση τη δίνει μέ ένα κανονιστικό τρόπο στο κοινωνικό του συμβόλαιο.

Φώτης Τσιούμας

Φοιτητής του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου